Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μουσικές φόρμες στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια αλλά και στο παγκόσμιο ρεπερτόριο της Λαϊκής Πολυφωνίας.
Η καταγωγή αυτής της πολυφωνικής φόρμας, παρόλο που η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμη σε βέβαια συμπεράσματα, πιθανά να ανάγεται σε πολύ παλιές (ίσως ακόμη και προελληνικές) εποχές. Οι μελωδίες των πολυφωνικών τραγουδιών, μαζί με ορισμένα ακόμη της Ηπείρου και της Θεσσαλίας) είναι οι μοναδικές στον ελλαδικό χώρο που έχουν διατηρήσει την ανημίτονη πεντατονική κλίμακα (κλίμακα που αποτελείται από πέντε νότες χωρίς ημιτόνια). Η κλίμακα αυτή, σύμφωνα με κάποιους μουσικολόγους, ταυτίζεται με το δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατεξοχήν «ελληνική αρμονία». Δίπλα στην κλίμακά του, στοιχεία που συνηγορούν στην παλαιότατη καταγωγή του είδους αποτελούν ο φωνητικός, ομαδικός, ρητορικός και τροπικός του χαρακτήρας.
Στις μέρες μας το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι το συναντάμε στα βορειοδυτικά του Νομού Ιωαννίνων (χωριά του Πωγωνίου, Παρακάλαμος, χωριά βόρεια της Κόνιτσας), σε χωριά στα βορειοανατολικά της Θεσπρωτίας (Τσαμαντάς, Λιάς, Βαβούρι, Πόβλα) και, κυρίως, στα χωριά της ελληνικής μειονότητας στα νότια της Αλβανίας (περιοχές: Δερόπολη, Άνω Πωγώνι, Ρίζα, Βουθρωτό, Χειμάρα).
- Περιγραφή:
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι, είδος παλαιότατης καταγωγής, αποτελεί ζώσα παράδοση και στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας των πληθυσμών της παραμεθόριας Ηπείρου και της ελληνικής μειονότητας της Αλβανίας. Ταυτόχρονα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα στο ρεπερτόριο της παγκόσμιας πολυφωνίας. Προφορική παράδοση με έντονη τοπικότητα ύφους και ερμηνείας, διευρύνει σήμερα τον κοινωνικό της χάρτη στο αστικό περιβάλλον.
- Αναλυτική περιγραφή:
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι αποτελεί “μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες μουσικές φόρμες όχι μόνο στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, αλλά και στο παγκόσμιο ρεπερτόριο της λαϊκής πολυφωνίας” (Λ. Λιάβας).
“Αποτελεί αξιοσημείωτο εθνομουσικολογικό φαινόμενο, χάρη στη γνησιότητα και την καλλιτεχνική του δύναμη, χάρη στην αρχαία και σύγχρονη δομή συνάμα, που παρέχει η εσωτερική του έκφραση” (Κ. Λώλης).
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι αποτελεί ζώσα, κοινοτική έκφραση, ταυτοποιητικό πολιτισμικό στοιχείο των παραμεθόριων πληθυσμών, συνιστώντας ένα πολιτιστικό «διαβατήριο» ανάμεσα στα σύνορα και στους γειτνιάζοντες λαούς.
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι χαρακτηρίζεται από παραλλαγές ύφους και δομής στην ερμηνεία του από περιοχή σε περιοχή. Ένας πολυφωνικός όμιλος απαρτίζεται από τουλάχιστον τέσσερις τραγουδιστές που μπορεί να υπερβούν και τους δέκα, με συνηθέστερο αριθμό από πέντε έως επτά.
Ο κύριος τραγουδιστής που ξεκινά/ παίρνει/ σηκώνει το τραγούδι ονομάζεται πάρτης ή παρτής ή σηκωτής ή προλογιστής. Ο πάρτης, ως κορυφαίος ρόλος, συντονίζει τον όμιλο, προσδίδοντας τον ρυθμό και τη μελωδία, καθορίζοντας τη σχέση με τις άλλες φωνές. Ως μουσικός διάλογος με τον παρτή, μετά από το αρχικό μοτίβο του, αναπτύσσεται ο ρόλος του γυριστή, τσακιστή ή κόφτη που γυρίζει, τσακίζει, κόβει, καγγελίζει αδιάκοπα γύρω από τη μελωδική γραμμή του παρτή, αυτοσχεδιαστικά αλλά σε συγκεκριμένα τονικά διαστήματα. Κύρια διαστήματα η τονική, η υποτονική η κάτω τετάρτη της τονικής – είτε, με κεφαλική φωνή, η οκτάβα τους (τότε συνηθίζεται να αποκαλείται κλώστης). Λόγω της υψηλής φωνής τα τραγούδια με κλώστη αποκαλούνται και τραγούδια με λαλιά. Κλώστης και γυριστής δεν συνυπάρχουν και η επιλογή ανάμεσά τους γίνεται ανάλογα με το φύλο (οι γυναίκες κλώθουν πιο συχνά) αλλά και με το ύφος του τραγουδιού (τα τετράφωνα πολυφωνικά ερμηνεύονται με γυριστή).
Η τονική βάση του τραγουδιού προσφέρεται από τους ισοκράτες, που κρατώντας το ίσο γεμίζουν το τραγούδι (για αυτό ονομάζεται και γέμισμα) και οι οποίοι, όσο περισσότεροι είναι, τόσο “πιο βρονταριά πάει” το τραγούδι, «ακούγεται καμπάνα» (ονομάζεται και καμπάνα). Ο Κώστας Λώλης σημειώνει πως «το ισοκράτημα παρουσιάζεται με διάφορες μορφές στις διάφορες τυπολογικές δομές του πολυφωνικού τραγουδιού», επισημαίνοντας τον ρόλο του στην σταθερότητα και την ισορροπία της πολυφωνικής ερμηνείας και αναδεικνύοντας την ποικιλία ύφους, τονικού ύψους και την ύπαρξη της «παραδοσιακής εσωτερικής μετατροπίας», τυχαίας, σκόπιμης ή λόγω αντιφωνικών τραγουδιών.
Ένας ρόλος που εμφανίστηκε στη διάρκεια του 20ου αιώνα και δεν απαντά σε όλες τις περιοχές και όλα τα τραγούδια είναι ο ρίχτης που με ένα επιφώνημα ρίχνει την τονικότητα του παρτή σε διάστημα τετάρτης καθαρής στο τέλος του προλογίσματος, πριν την είσοδο ισοκρατών και γυριστή. Σύμφωνα με τον Κώστα Λώλη, σήμερα το επιφώνημα αυτό εντάσσεται συχνά στο γύρισμα ενώ ο ρίχτης ορίζεται ως ξεχωριστή φωνή που συνηχεί με τους ισοκράτες, το συνηθέστερο, μια τρίτη μικρή πάνω από την τονική.
Από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με το είδος των τραγουδιών και τη σύνθεση των ομίλων διαφοροποιούνται στοιχεία στη δομή και τη λειτουργία ή προσθήκη ρόλων. Έτσι στο ρεπερτόριο του Η.Π.Τ. απαντούν ομοφωνικά τραγούδια, δίφωνα και πολυφωνικά τραγούδια χωρίς ισοκράτημα, τρίφωνα και τετράφωνα καθώς και με οργανική συνοδεία.
Ως προς το ποιητικό περιεχόμενο, απαντούν τραγούδια της αγάπης, της ξενιτιάς, της Ιστορίας, του γάμου, αποκριάτικα, παιδικά κ.ά. Οι παραλλαγές των παραλογών και τα πολυφωνικά τραγούδια του ακριτικού κύκλου υποδηλώνουν την παλαιότητα του είδους που για κάποιους ερευνητές ανάγεται σε πολύ παλιές εποχές. Χωρίς την αναγκαία, καταληκτική τεκμηρίωση, ερευνητές εντάσσουν την ηπειρώτικη πολυφωνία σε ευρύτατα τόξα πολυφωνίας που συνέχουν τα Βαλκάνια, τον Καύκασο, τη Βόρεια Περσία, το Αφγανιστάν, τη Βόρεια Ινδία, την Ινδονησία (Joap Kunst). Μερικοί συσχετίζουν τις απαρχές της με την πρώιμη Βυζαντινή μουσική. Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι διασώζει την ανημίτονη πεντατονική κλίμακα που η μουσικολογική έρευνα ταυτίζει με τον δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατεξοχήν «ελληνική αρμονία». Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Α. Λάβδα, το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι αναπτύσσεται αποκλειστικά στην πεντατονική κλίμακα που επέζησε στην Ήπειρο και κατά τη Βυζαντινή εποχή. Συμπαραδηλωτικά στοιχεία της παλαιότατης καταγωγής, ο φωνητικός, ομαδικός, ρητορικός χαρακτήρας. «Πνοή αρχαιότητας αντικρίζουμε και στην προσωδία του πολυφωνικού τραγουδιού» (Κ. Λώλης). Παρά την άδηλη αρχαία καταγωγή του, το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι εξελίχθηκε παράλληλα με τη Βυζαντινή μουσική, αφομοιώνοντας επιδράσεις ιδιαίτερα στο ρόλο του γυριστή και των ισοκρατών. Το Η.Π.Τ. διατηρεί εκλεκτικές συγγένειες με άλλα είδη πολυφωνίας που απαντούν στην ευρύτερη περιοχή – ιδιαίτερα με τη λιάμπικη, αλβανόφωνη πολυφωνία. Ο Samuel Baud-Bovy επισημαίνει ακόμη και την αντιστοιχία στον ονοματοδοσία των ρόλων στο τραγούδι των Λιάπηδων που ζούνε στη Νότια Αλβανία.
Η δύναμη του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού, το ρίγος που προξενεί το άκουσμά του, σχετίζεται περισσότερο με την αμεσότητα της έκφρασης, τον απέριττο χαρακτήρα, το σφρίγος της ερμηνείας. Ο λόγος ενός ποιητή, με σχέση εντοπιότητας με το είδος, εκφράζει μεστά και ολοκληρωμένα τη σύγχρονη λειτουργία του, αυτή που έλκει νεότερους ιχνηλάτες στο ρόλο των μελλοντικών σκυταλοδρόμων του:
«Αυτά τα τραγούδια δεν βασίζονται σ’ έναν καλλίφωνο τραγουδιστή αλλά στην πολυφωνία της ομάδας. Ο λόγος και το μέλος υπηρετούνται με μια ειδική τεχνική που διδάσκει πειθαρχία. Κάθε φωνή έχει το δικό της «χώρο» μέσα στο τραγούδι και συμβάλλει στην έκφραση του συλλογικού πάθους ή του προσωπικού που εκφέρεται ομαδικά. Οι τραγουδιστές είναι κοντά ο ένας στον άλλο και συχνά δημιουργούν κύκλο. Μουσικά όργανα δεν υπάρχουν. Για αυτό οι φωνές είναι τόσο αλληλέγγυες. Αυτά τα τραγούδια ή τ΄ ακούς και ανατριχιάζεις ή δεν μπορείς να τ΄ αντέξεις. Δεν υπάρχει μέσος όρος. Είναι γιατί δεν προσπαθούν ν΄ αρέσουν αλλά να εκφράσουν κάτι, ακολουθώντας τον πιο σύντομο δρόμο για την λαϊκή ψυχή. Την αμεσότητα» (Μιχάλης Γκανάς)
- Τόπος και μέσα επιτέλεσης ή άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι διαχρονικά αποτέλεσε αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητας των κατοίκων της, στο χώρο της επιβίωσής του. Συνόδευε τις ασχολίες τους, την ομαδική εργασία στα χωράφια και την κτηνοτροφία, τον εθιμικό και εποχιακό κύκλο του χρόνου και της ζωής τους. Τις ύστερες δεκαετίες, με τις κοινωνικές αλλαγές στους «γενέθλιους τόπους» του, την έντονη μετανάστευση, την επακόλουθη διάρρηξη της ηλικιακής αλυσίδας και το «ορφάνεμα» των τόπων, το πολυφωνικό απαντά κυρίως στις κοινοτικές διασκεδάσεις, παραμένοντας επίσης τραγούδι του εθιμικού κύκλoυ (πανηγύρια, γάμοι, βαπτίσεις κ.ά.). Το πολυφωνικό διαχρονικά συνιστά προνομιακή, κοινοτική έκφραση στους τοπικούς πληθυσμούς, ελλοχεύοντας ως ταυτοποιητικό στοιχείο της συλλογικής μνήμης και έκφρασης, πυροδοτώντας αδιαμεσολάβητες συνάξεις και γλέντια της καθημερινής ζωής, ταιριάζοντας το ρίγος του ακούσματός του με το σφρίγος των φωνών, τανύζοντας το σφυγμό μιας ζώσας παράδοσης.
Στη δόμηση και το ύφος της ερμηνείας του, στον επιμερισμό και την αλληλεγγύη των διαφορετικών ρόλων του, στην αξία της συλλογικής πειθαρχίας αλλά και τη σημασία του αυτοσχεδιασμού, το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι εμπεριέχει τον απόηχο της κοινωνικής οργάνωσης της τοπικής κλίμακας και της μακράς διάρκειας. Έφτασε ως τις μέρες μας ως μια βαθιά ριζιμιά παράδοση, με έντονο το στοιχείο της τοπικότητας στο ύφος της ερμηνείας του, με παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή, απηχώντας όχι μόνο τον ιδιαίτερο κοινωνικό του χώρο – τις διευρυμένες οικογένειες, τις παρέες, τα χωριά – αλλά, με τον τρόπο του, το ευρύτερο ανθρωπογενές περιβάλλον του, όντας σε μια διαρκή συνομιλία με το φυσικό περιβάλλον και τον καιρό ως Ιστορία και ως αίσθηση του χρόνου που περνάει.
Τα ύστερα χρόνια, σειρά φορέων του πολιτισμού, της τοπικής αυτοδιοίκησης και της αποδημίας, αναπτύσσουν πρωτοβουλίες και δράσεις σχετικές με το πολυφωνικό τραγούδι. Στους νεότερους κοινωνικούς χώρους διάδοσης, στο αστικό περιβάλλον και την αποδημία, το είδος απαντά κυρίως μέσα από εκδηλώσεις, σεμινάρια, παρουσιάσεις, με τη συμμετοχή παλαιότερων ή νεότευκτων πολυφωνικών ομίλων και σχημάτων. Εκφεύγοντας από το εκδηλωσιακό πλαίσιο, το ηπειρώτικο πολυφωνικό τραγούδι αποτελεί όλο και περισσότερο στοιχείο ζώσας συλλογικής έκφρασης στους νέους κοινωνικούς του χώρους, αποτελώντας όλο και πιο συχνά στοιχείο σε γλέντια, συνάξεις στις πόλεις. Έτσι, όλο και εντονότερα, οι διαδρομές της πολυφωνίας στις πόλεις διασταυρώνονται και αλληλεπιδρούν και με άλλα στοιχεία συλλογικών και κοινοτικών εκφράσεων. Στην εξέλιξη αυτή, διαμορφώνονται σιγά σιγά οι όροι ύπαρξης μιας άτυπης αλλά διακριτής και ζώσας Κοινότητας του Πολυφωνικού Τραγουδιού. Η αίσθηση της Κοινότητας της Πολυφωνίας αποτελεί όλο και περισσότερο στοιχείο ενός συλλογικού αυτοπροσδιορισμού, υποσχετικού για το μέλλον ενός είδους που πριν από λίγα χρόνια φαινόταν να βαδίζει στον απαρέγκλιτο αφανισμό του, μαζί με τους ύστατους αυθεντικούς ερμηνευτές του.
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι, ως φωνητικό είδος, είναι απέριττο στα μέσα της επιτέλεσής του, θέλει μονάχα φωνές και ψυχές. Στα τραγούδια που ερμηνεύονται με οργανική συνοδεία, στα μέσα επιτέλεσης έμμεσα συμπεριλαμβάνονται τα όργανα της ηπειρώτικης κομπανίας (κλαρίνο, βιολί, λαούτο, ντέφι).
- Διαδικασία μετάδοσης από γενιά σε γενιά
- Περιγραφή της διαδικασίας
Το Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι έφτασε στις μέρες μας από γενιά σε γενιά με τους όρους μετάγγισης της συλλογικής μνήμης και έκφρασης, όπως αυτοί λειτουργούν με βάση την προφορική παράδοση στις τοπικές κοινωνίες του και υπαγορεύονται από την ιδιαίτερη κοινωνική τους οργάνωση. Η μετάδοση είναι σύμφυτη με τη διαδικασία κοινωνικοποίησης κάθε γενιάς, δηλαδή ένταξής της στην πολιτισμική ιδιοπροσωπία της κοινότητας. Η συμμετοχή στις κοινοτικές διασκεδάσεις, τις κοινωνικές εκδηλώσεις, τον εθιμικό κύκλο, καθώς και στην ομαδική αγροτική ή κτηνοτροφική εργασία λειτουργούν σαν τα προνομιακά πεδία μύησης κάθε νεότερης γενιάς στο Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι. Η συγκρότηση των τοπικών κοινωνιών, η θέση της οικογένειας και των ευρύτερων κοινωνικών ενοτήτων σε αυτές, η θέση των δύο φύλων στις διαφορετικές φάσεις της εξέλιξης, ο αξιακός κώδικας – το «πρέπος» του τραγουδιού – σχετίζονται με τη δομή των ομίλων, την κατανομή των ρόλων, τη συλλογική πειθαρχία και αυτορρύθμιση στην ερμηνεία του συνόλου.
Σήμερα, ο «παραδοσιακός» τρόπος μετάδοσης πλαισιώνεται και από νεότερους, προσαρμοσμένους στο σύγχρονο κοινωνικό πλαίσιο επιτέλεσης του στοιχείου. Ως εκ τούτου, η συμμετοχή σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και σε φεστιβάλ, σε σεμινάρια και μουσικές παραστάσεις, σε πρόβες και εργαστήρια αποτελούν όλο και περισσότερο εναύσματα μύησης στο Ηπειρώτικο Πολυφωνικό Τραγούδι και, συνεπακόλουθα, συνιστούν στοιχείο της διαδικασίας μετάδοσής του.
Τα σεμινάρια εκμάθησης του είδους στα αστικά κέντρα συμβάλλουν στη μετάδοση και την ευρύτερη διάδοσή του. Στα σεμινάρια παρέχεται η δυνατότητα εξοικείωσης με τη δομή και τους ρόλους του τραγουδιού, τη θεματική και την ποικιλία των τοπικών ιδιωμάτων του. Κυρίως, όμως, τα ομαδικά σεμινάρια διαμορφώνουν το αναγκαίο πλαίσιο της συλλογικής έκφρασης, προϊδεάζοντας για το συλλογικό ήθος και τη νοοτροπία, στην οποία εδράζεται το πολυφωνικό τραγούδι. Η μαθητεία στο είδος αποτελεί μια διαδικασία διαρκή, αέναη, αφού συμφύρεται με τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης της ερμηνείας του (συγκρότηση πολυφωνικών ομίλων και σχημάτων).
Στο Εργαστήρι Πολυφωνίας του Πολυφωνικού Καραβανιού η μαθητεία πλαισιώνεται και από επιτόπια εκμάθηση, συλλογικές επιτόπιες καταγραφές, αξιοποίηση του Αρχείου Πολυφωνικού Τραγουδιού, έχοντας ως διαρκές μέτρο αναφοράς τους ύστατους αυθεντικούς ερμηνευτές που ζούνε γαντζωμένοι στους «γενέθλιους τόπους», ριζιμιοί όπως το τραγούδι τους. Έτσι, αναπτύσσεται διάδραση μεταξύ των τρόπων μετάδοσης (των πόλεων και του αυτόχθονου) αλλά και ώσμωση των ερμηνευτών. Ανάλογη αξιοποίηση μιας πλούσιας επιτόπιας έρευνας ενσωματώνεται στην επιστημονική προσφορά του Κώστα Λώλη, τροφοδοτώντας ιδιαίτερα την ερμηνεία και τη διαδρομή του «Ήνορου» αλλά και παραστέκοντας σε άλλα εγχειρήματα στην Ήπειρο. Βασικός παραστάτης στους νεότερους τρόπους μετάδοσης είναι η δραστηριοποίηση αποδημικών, πολιτιστικών ή άλλων συλλόγων και συλλογικοτήτων που καταγίνονται με τη διάδοση του ηπειρώτικου τραγουδιού, ενώ διακριτές πρωτοβουλίες αναπτύχθηκαν από φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Δήμοι Δελβινακίου, Άνω Καλαμά, Πωγωνίου, Φιλιατών).
σημείωση: τα κείμενα είναι αποσπάσματα από τον φάκελο εγγραφής του Ηπειρώτικου Πολυφωνικού Τραγουδιού στο Εθνικό Ευετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και συντάχθηκαν από τον "κυραντζή" του Πολυφωνικού Καραβανιού Αλέξανδρο Λαμπρίδη